نامه 013-به دو نفر از اميران لشگر

الى اميرين من امراء جيشه

و قد امرت عليكما و على من فى حيزكما مالك بن الحارث...

ر 13- تاريخ طبرى ج 6 ص 3361 و 3362.

نامه 014-به سپاهيانش

لعسكره قبل لقاء العدو بصفين

لا تقاتلوهم حتى يبدووكم، فانكم بحمد الله على حجه و ترككم...

ر 14- تاريخ طبرى ج 6 ص 3225- و ص 3282- مروج الذهب ج 2 ص 362.

نامه 039-به عمروعاص

الى عمرو بن العاص

فانك قد جعلت دينك تبعا لدنيا امرى ء ظاهر غيه، مهتوك ستره، ...

ر 39- ابن ابى الحديد "شرح ج 2 ص 385" مى گويد: نصر بن مزاحم اين نامه را مفصلا در وقعه صفين آورده است.

نامه 016-به يارانش وقت جنگ

لاصحابه عند الحرب:

لا تشتدن عليكم فره بعدها كره و لا جوله بعدها حمله، ...

ر 16- قسمت آخر اين كلام را: 'و الذى خلق الحبه...' نصر بن مزاحم در وقعه صفين پس از مطالب ديگرى درباره ى عمرو عاص آورده است "ص 215".

نامه 031-به حضرت مجتبى

للحسن بن على عليهماالسلام، كتبها اليه 'بحاضرين' عند انصرافه من صفين:

من الوالد الفان، المقر للزمان، المدبر المعمر، المستسلم...

و ص 31- ابن عبد ربه مقدارى از اين وصيت را در عقد الفريد "ج 3 ص 155 و 156" نقل مى كند.

نامه 058-درباره جنگ صفين

كتبه الى اهل الامصار، يقص فيه ما جرى بينه و بين اهل صفين

و كان بدء مرنا انا التقينا و القوم من اهل الشام و الظاهر ان

نامه 070-به سهل بن حنيف

و من كتاب له عليه السلام

الى سهل بن حنيف الانصارى و هو عامله على المدينه، فى معنى قوم

من اهلها لحقوا بمعاويه

اما بعد، فقد بلغنى ان رجالا ممن قبلك يتسللون الى

ر 70- انساب الاشراف بلاذرى ج 2 ص 157.

نامه 034-به محمد بن ابى بكر

الى محمد بن ابى بكر، لما بلغه توجده من عزله بالاشتر عن مصر،

ثم توفى الاشتر فى توجهه الى هناك قبل وصوله اليها

اما بعد، فقد بلغنى موجدتك من تسريح الاشتر الى...

ر 34- تاريخ طبرى ج 6 ص 3394 و 3395- انساب الاشراف ج 2 ص 400.

نامه 035-به عبدالله بن عباس

الى عبدالله بن العباس، بعد مقتل محمد بن ابى بكر

اما بعد، فان مصر قد افتتحت و محمد بن ابى بكر- رحمه الله-...

ر 35- تاريخ طبرى ج 6 ص 3214 و 3215.

نامه 053-به مالك اشتر نخعى

كتبه للاشتر النخعى، لما ولاه على مصر و اعمالها حين اضطرب امر اميرها محمد بن ابى بكر و هو اطول عهد كتبه و اجمعه المحاسن.

بسم الله الرحمن الرحيم

هذا ما امر به عبدالله على اميرالمومنين، مالك بن الحارث الاشتر...

عهد 53- درباره ى اين عهد سخن بسيار رفته است. در منابع اهل سنت پيش از سيدرضى سندى براى آن يافت نشد. طاهر بن حسين از رجال دوره ى مامون نامه اى مفصل بدين مضمون به پسرش عبدالله كه از طرف مامون والى مصر ورقه شده بود درباره ى مملكت دارى و دين دارى و پروا دارى مى نويسد. آن نامه مشهور مى شود تا اين كه به دست مامون مى افتد. مامون از آن نامه به شگفتى مى افتد و آن را تحسين مى كند و دستور مى دهد از روى آن بخشنامه اى نوشته به تمام واليان ابلاغ كنند. ابن خلدون آن نامه را در مقدمه ى خود فصل پنجاه و يكم آورده است. مى گويند اگر چنين نامه اى از امام در دست بود مامون از آن اطلاع پيدا مى كرد و به طاهر مى گفت كه چنان عهدى هم هست. و يا ابن خلدون در آن جا از عهد امام نام مى برد. موافقان صحت انتساب اين عهد به امام مى گويند امكان دارد طاهر بن الحسين از متن عهد امام با خبر شده نامه ى خود را از روى آن اقتباس كرده است و ابن خلدون از آن اطلاع نداشته است.

از دانشمندان متقدم، ابن ابى الحديد و ساير شارحان نهج البلاغه و از متاخران توفيق الفكيكى نويسنده ى 'الراعى و الرعيه- شرح عهد بالا' به دلايل سبك-

شناسى و ادبى و عقلى و به قرائن تاريخى عهد فوق را از امام مى دانند و در آن شك روا نداشته اند.

نامه 022-به ابن عباس

الى عبدالله بن العباس رحمه الله تعالى و كان عبد الله يقول: 'ما انتفعت بكلام بعد كلام رسول الله صلى الله عليه و آله، كانتفاعى بهذا الكلام!' اما بعد، فان المرء قد يسره درك ما لم يكن ليفوته و يسووه...

نامه 066-به عبدالله بن عباس

الى عبد الله بن العباس و قد تقدم ذكره بخلاف هذه الروايه

اما بعد، فان المرء ليفرح بالشى ء الذى لم يكن ليفوته و يحزن

ر 22 و 66- اين دو نامه يكى هستند با اختلاف در روايت و مصدر هر دو:

انساب الاشراف ج 2 ص 116 و 117- مجالس ثعلب ج 4 ص 155- وقعه صفين ص 120 -19 و منابع ديگرى است.

نامه 036-به عقيل

الى اخيه عقيل بن ابى طالب، فى ذكر جيش انفذه الى بعض الاعداء،

و هو جواب كتاب كتبه اليه عقيل

فسرحت اليه جيشا كثيفا من المسلمين، فلما بلغه ذلك شمر...

ر 36- الاغانى ج 15 ص 44.

نامه 061-به كميل بن زياد

الى كميل بن زياد النخعى و هو عامله على هيت، ينكر عليه تركه دفع من يجتاز به من جيش العدو طالبا الغاره.

اما بعد، فان تضييع المرء ما ولى و تكلفه ما كفى، لعجز حاضر،...

ر 61- قسمتى از اين نامه در ص 473 و 474 ج 2 انساب الاشراف نقل شده است.

نامه 023-پس از آنكه ضربت خورد

قاله قبل موته على سبيل الوصيه لما ضربه ابن ملجم لعنه الله:

وصيتى لكم: ان لا تشركوا بالله شيئا و محمد- صلى الله عليه...

ر 23- اين وصيت بجز عبارت آخر: 'و الله ما فجانى من الموت...' در وصيت شماره ى 149 "بخش خطبه ها" آمده است و به همان علت عبارت آخر تكرار شده، مسعودى در مروج الذهب ج 2 ص 424 آن را نقل كرده است.

نامه 047-وصيت به حسن و حسين

للحسن و الحسين عليهماالسلام لما ضربه ابن ملجم لعنه الله

اوصيكما بتقوى الله و الا تبغيا الدنيا و ان بغتكما و لا...

وصيت 47- تاريخ طبرى ج 6 ص 3461 تا 63- معارف ابن قتيبه ج 2 ص 178 و 179- مروج- الذهب ج 2 ص 413.

اكنون نامه ها و عهودى كه تاريخ نوشتن آنها مشخص نيست

به ترتيب درج در نهج البلاغه مى آيد:

نامه 007-به معاويه

اليه ايضا

اما بعد، فقد اتتنى منك موعظه موصله و رساله محبره،...

ر 7- كامل مبرد ج 1 ص 193- عقد الفريد ج 2 ص 284- عيون الاخبار ج 1 ص 267- وقعه صفين ص 57 و 58.

نامه 009-به معاويه

الى معاويه

فاراد قومنا قتل نبينا و اجتياح اصلنا و هموا بنا...

ر 9- وقعه صفين ص 57 و 58.

نامه 010-به معاويه

اليه ايضا

و كيف انت صانع اذا تكشفت عنك جلابيب ما انت فيه...

ر 10- عباراتى از اين نامه در وقعه صفين ص 106 آمده است. و مقدارى از آن در انساب الاشراف ج 2 ص 279.

نامه 011-به گروهى از سپاهيان

وصى بها جيشا بعثه الى العدو

فاذا نزلتم بعدو ان نزل بكم، فليكن معسكركم فى قبل...،

ر 11- وقعه صفين ص 123 تا 125.

نامه 015-راز و نياز با خدا

كان عليه السلام يقول اذا لقى العدو محاربا:

اللهم اليك افضت القلوب و مدت الاعناق و شخصت...

ر 15- وقعه صفين ص 231.

نامه 017-در پاسخ نامه معاويه

الى معاويه، جوابا عن كتاب منه اليه

و اما طلبك الى الشام فانى لم اكن لاعطيك اليوم ما منعتك امس.

ر 17- مروج الذهب ج 2 ص 480- وقعه صفين ص 471.

نامه 019-به يكى از فرماندهان

الى بعض عماله

اما بعد، فان دهاقين اهل بلدك شكوا منك غلظه و قسوه،...

ر 19- انساب الاشراف بلاذرى ج 2 ص 161 و 162.

نامه 021-باز هم به زياد بن ابيه

الى زياد ايضا

فدع الاسراف مقتصدا و اذكر فى اليوم غدا و امسك من...

ر 21- انساب الاشراف ج 2 ص 164 و 165.

نامه 026-به يكى از ماموران زكات

الى بعض عماله و قد بعثه على الصدقه

امره بتقوى الله فى سرائر امره و خفيات عمله، حيث لا شهيد...

ر 26- قسمتى از اين نامه به عنوان نعمان بن عجلان در انساب الاشراف ج 2 ص 159 نقل شده است.

نامه 028-در پاسخ معاويه

الى معاويه جوابا، قال الشريف: و هو من محاسن الكتب

اما بعد، فقد اتانى كتابك تذكر فيه اصطفاء الله محمدا صلى الله...

ر 28- قسمتى از اين نامه و نامه ى شماره ى 10 در انساب الاشراف ج 2 ص 279 به تفصيل بيشترى آمده است.

نامه 032-به معاويه

الى معاويه

و ارديت جيلا من الناس كثيرا، خدعتهم بغيك،...

ر 32- ابن ابى الحديد "شرح ج 2 ص 281" مى گويد: ابوالحسن مدائنى "متوفى 224" اين نامه را در تاريخ خود نقل كرده است.

نامه 038-به مردم مصر

الى اهل مصر، لما ولى عليهم الاشتر

من عبدالله على اميرالمومنين، الى القوم الذين غضبوا لله حين...

ر 38- تاريخ طبرى ج 6 ص 3394.

نامه 040-به يكى از كارگزاران خود

الى بعض عماله

اما بعد، فقد بلغنى عنك امر، ان كنت فعلته فقد اسخطت...

ر 40- انساب الاشراف ج 2 ص 170: و كتب الى ابن عباس رضى الله تعالى عنهما... عقد الفريد ج 2 ص 295 " 7 جلدى: ج 4 ص 355".

نامه 041-به يكى از كارگزارانش

الى بعض عماله

اما بعد، فانى كنت اشركتك فى امانتى و جعلتك شعارى...

ر 41- انساب الاشراف ج 2 ص 174 و 175 به عنوان ابن عباس- عيون الاخبار ج 1 ص 57- عقد الفريد ج 2 ص 296.

نامه 043-به مصقله بن هبيره

الى مصقله بن هيبره الشيبانى و هو عامله على اردشير خره

بلغنى عنك امر ان كنت فعلته فقد اسخطت الهك و عصيت...

ر 43- انساب الاشراف ج 2 ص 160 و 161.

نامه 046-به يكى از فرماندهان خود

الى بعض عماله

اما بعد، فانك ممن استظهر به على اقامه الدين و اقمع...

ر 46- تاريخ طبرى ج 2 ص 3392 و 3393.

قسمت اول آن در انساب الاشراف ج 2 ص 398 نيز نقل شده است.

نامه 048-به معاويه

الى معاويه

و ان البغى و الزور يوتغان المرء فى دينه و دنياه و يبديان...

ر 48- وقعه صفين ص 493 و 494.

نامه 049-به معاويه

الى معاويه ايضا

اما بعد، فان الدنيا مشغله عن غيرها و لم يصب صاحبها منها...

ر 49- وقعه صفين ص 110 و 111 به عنوان عمرو بن عاص. ابن ابى الحديد نيز اين نامه ها را به عنوان عمرو عاص درست مى داند و عنوان معاويه را نادرست مى خواند .

نامه 050-به اميران سپاه خود

الى امرائه على الجيش

من عبد الله على بن ابى طالب اميرالمومنين الى اصحاب المسالح:

اما بعد، فان حقا على الوالى الا يغيره على رعيته فضل ناله،...

ر 50- وقعه صفين ص 107.

نامه 051-به ماموران ماليات

الى عماله على الخراج

من عبد الله على اميرالمومنين الى اصحاب الخراج:

اما بعد، فان من لم يحذر ما هو صائر اليه لم يقدم لنفسه ما...

ر 51- وقعه صفين ص 108.

نامه 060-به فرماندارانى كه ارتش ...

الى العمال الذين يطا الجيش عملهم

من عبدالله على اميرالمومنين الى من مر به الجيش من جباه الخراج و عمال البلاد...

ر 60- وقعه صفين ص 125 با اختلافاتى.

نامه 071-به منذر بن الجارود

الى المنذر بن الجارود العبدى و قد خان فى بعض ما ولاه من اعماله

اما بعد، فان صلاح ابيك غرنى منك و ظننت انك تتبع...

ر 71- انساب الاشراف ج 2 ص 163.