مدارك و اسناد نهج البلاغه

اين بخش كار اصلى رساله ى حاضر است و همه ى مطالب قبل و آنچه پس از اين بخش مى آيد، براى روشن شدن بيشتر اين بخش و به عنوان مقدمه و موخر آن مى باشد. در اين باره بايد چند نكته را روشن كرد:

1- اهميت و ارزش همه جانبه ى سخنان امام، بخصوص آنچه در نهج البلاغه گرد آورى شده است، از حدود هزار سال بدين سوى موافق و مخالف را به تاليف، شرح، تعليق، ترجمه، تعريض، تشكيك، خواستن سند و مدرك، متهم كردن مولف به جعل و كذب، مستدرك و اين قبيل كارها برانگيخته است، كه اندكى از اين تلاشها تا اين جا روشن شد و برخى از آنها پس از اين توضيح داده مى شود. كار مختصر ما، در اين سلسله ى دراز و با ارزش، نه نخستين تلاش در اين راه است و نه آخرين تلاش خواهد ماند، زيرا نه متقدمين همه ى سخنان را گفته اند و نه كار ما كامل و مكمل خواهد بود. فقط خواستار توفيق از خداى رحيم هستيم براى تكميل آن.

2- سند و مدرك همه ى آن چه در نهج البلاغه گرد آمده است بسيار دشوار است بطور كامل از منابع اهل سنت، يا حتى شيعى، به دست آيد، زيرا:

الف: سيد بزرگوار شريف رضى گزيده و گلچينى از سخنان امام را از گلستانهاى متعدد و گوناگون گرد آورده است و گاه جمله اى از اين خطبه و عبارت فصيح و زيبائى از آن سخن و كلمه ى شيوائى از جاى ديگرى از سخنان امانم ديده و احيانا شنيده همه را با هم تاليف كرده خطبه اى جديد ساخته است. جز چند مورد از خطب طوال كه از اين سخن و ادعا مستثنى هستند.

ب: سيد طبق معمول روزگار خود اگر خطبه اى را بطور مسلم از امام مى دانسته است، يا به تواتر آن را از امام مى دانسته اند، سند آنها را ذكر نكرده است.

ج: بسيارى از كتب مورد استفاده ى سيد در حوادث ضد شيعى و ضد اسلامى، همچون آتش زدن محله ى كرخ بغداد مركز دار الحكمه ى شيعه بوسيله ى طغرلبك و آتش زدن و به دجله انداختن كتب كتابخانه هاى بغداد بوسيله ى هلاكوخان و حوادث شبيه بدينها كه از طرف ايوبيان "براى شيعه"، صليبى ها "براى اسلام" و عثمانيها تا اواخر روزگارشان "براى شيعه" پيش آمده، از بين رفته اند و دسترسى بدانها امكان پذير نيست.

د: بسيارى از خطبه ها و كلمات بزرگان اعم از رسول خدا "ص"، خلفاى راشدين و ائمه سينه به سينه نقل شده در هيچ كتابى ضبط نشده اند.

ه-: امكان ندارد همه ى سخنان يك شخص كه دشمنانى همچون بنى اميه و خوارج داشته است، بوسيله ى آن گروه يا افراد بى طرف گاه بى تفاوت، يا بى طرف محقق و مجتهد براى ضبط كلامش، كاملا نقل گردد، لذا كوشش براى يافتن همه ى كلمات امام در مدارك غير شيعى هرگز به جائى نمى رسد.

3- روزى مى توانيم اين كوششها را- موفق يا ناموفق- پايان يافته تلقى كنيم كه:

الف- تمام كتابخانه هاى موجود در جهان بررسى شود،

ب- همه ى تعصبها و غرضورزيهاى فرقه اى كنار گذاشته شود،

ج- اساس و نظم و حدود نهج البلاغه از ميان برداشته شود و تاليفى جديد، مستند و علمى از سخنان امام به عمل آيد و هر مقدار از سخنان موجود به نام امام كه به دلاليل عقلى و نقلى "اعم از اسناد معتبر يا به شيوه ى سبك شناسى و غيره" مبهم و نامشخص ماند، در يك جا به نام سخنان مشكوك و بى اعتبار گرد آيد. و هر روزى سندى معتبر در مورد هر مقدارى از آنها به دست آيد، از اين مجموعه ى غير قطعى السند به مجموعه ى قطعى السند منتقل گردد.

با توجه به مطالب بالا، در اين بخش نخست خطب و رسائل و حكمى كه در منابع معتبر اهل سنت نقل شده ان- چه بطور كامل، چه جزئى و چه با اختلاف روايت- ذكر مى شود، سپس از منابع معتبر شيعى قبل و بعد از سيدرضى نقل مى گردد و بالاخره شماره ى خطب و رسائل و حكمى را كه تاكنون منبعى براى آنها يافت نشده مى آوريم.

در اين بخش نخست كلماتى نقل مى گردد كه تاريخ صدور آنها مشخص است و سپس كلماتى كه تاريخ بيان آنها معلوم نيست به ترتيب نهج البلاغه درج مى گردد.

تذكار يعنى شماره ى خطب و رسائل و حكم در اين جا از نهج البلاغه ى تحقيقى دكتر صبحى صالح نقل مى گردد.

خطبه ها به ترتيب تاريخ ايراد آنها

خطبه 235

قاله و هو يلى غسل رسول الله، صلى الله عليه و آله و تجهيزه:

بابى انت و امى يا رسول الله! لقد انقطع بموتك ما لم ينقطع بموت...

قديمى ترين سخن امام در نهج البلاغه اين كلام مى باشد و آن را:

الف: امام احمد بن حنبل مستندا در حديث 228 مسند خود آورده است.

ب: بلاذرى در انساب الاشراف "ج 1 ص 571 ط مصر" با ذكر سند.

ج: ابن هشام به نقل از ابن اسحاق مرسلا در سيره ى خود ج 4 ص 313.

خطبه 067

قالوا: لما انتيت الى اميرالمومنين عليه السلام انباء السقيفه بعد وفاه

رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، قال عليه السلام:

ما قالت الانصار؟ قالوا: قالت: منا امير و منكم امير، قال عليه السلام:

فهلا احتججتم عليهم بان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم وصى بان...

مسعودى در مروج الذهب مى گويد: قام عليه السلام خطيبا فحمد الله و اثنى عليه ثم قال: 'ان كانت الامامه فى قريش...'

ابوحيان توحيدى "متوفى به سال 404 تقريبا" برابر با نص در كتاب البصاير اين مطلب را آورده است.

خطبه 005

لما قبض رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و خطابه العباس و ابوسفيان

ابن حرب فى ان يبايعا له بالخلافه "و ذلك بعد ان تمت البيعه لابى بكر

فى السقيفه و فيها ينهى عن القتنه و بيمين عن خلقه و عامه"

النهى عن الفتنه

ايها الناس، شقوا امواج الفتن بسفن النجاه و عرجوا عن طريق...

المحاسن و المساوى ج 2 ص 139 تاليف ابراهيم بن محمد البيهقى "استناد نهج البلاغه- امتياز عليخان عرشى ص 22".

خطبه 146

و قد استشاره عمر بن الخطاب فى الشخوص لقتال الفرس بنفسه

ان هذا الامر لم يكن نصره و لا خذلانه بكثره و لا بقله. و هو...

طبرى ج 4 ص 238

خطبه 139

فى وقت الشورى

لن يسرع احد قبل الى دعوه حق، وصله رحم و عائذه كرم...

طبرى ج 5 ص 39.

خطبه 130

لابى ذر رحمه الله لما اخرج الى الربذه

يا اباذر، انك غضبت لله، فارج من غضبت له. ان القوم...

ط 130- ابن ابى الحديد مى گويد: ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى در كتاب السقيفه اين خطبه را از عبدالرزاق از پدرش از عكرمه از ابن عباس نقل كرده است. "ج 2 ط مصر ص 375".

خطبه 164

لما اجتمع الناس اليه و شكوا ما نقموه على عثمان

و سالوه مخاطبته لهم و استعتابه لهم، فدخل عليه فقال:

ان الناس ورائى و قد استفسرونى بينك و بينهم و والله ما...

ط 164- تاريخ طبرى ج 6 ص 2938 و 2978 با مختصر اختلافى.

عقد الفريد ج 2 ص 273.

خطبه 092

لما اراده الناس على البيعه بعد قتل عثمان رضى الله عنه

دعونى و التمسوا غيرى، فانا مستقبلون امرا له وجوه و الوان، لا...

ط 92- در ج 6 ص 3066 و 3077 تاريخ طبرى جمله هائى از اين خطبه به روايات مختلف نقل شده است.

خطبه 016

لما بويع فى المدينه و فيها يخبر الناس بعلمه بما توول اليه احوالهم

و فهيا يقسمهم الى اقسام

ذمتى بما اقول رهينه. و انا به زعيم. ان من صرحت له...

ط 16- البيان و التبيين ج 2 ص 65- عيون الاخبار ابن قتيبه در ج 1 ص 60 و ج 2 ص 236 عقد الفريد ج 2 ص 162.

خطبه 015

فيما رده على المسلمين من قطائع عثمان رضى الله عنه

و الله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء، لرددته،

فان فى العدل سعه. و من ضاق عليه العدل، فالجور عليه اضيق!...

ط 15- ابن ابى الحديد در ج 1 ص 90 مى گويد كلبى اين خطبه را به روايت مرفوعى به ابى صالح نسبت مى دهد كه او از ابن عباس نقل كرده است.

خطبه 168

بعد ما بويع بالخلافه و قد قال له قوم من الصحابه: او عاقبت

قوما ممن اجلب على عثمان؟ فقال عليه السلام:

يا اخوتاه! انى لست اجهل ما تعلمون و لكن كيف لى بقوه...

ط 168- طبرى ج 6 ص 3079 و 3080.

خطبه 167

فى اوائل خلالته

ان الله سبحانه انزل كتابا هاديا بين فيه الخير و الشر، فخذوا...

ط 167- طبرى ج 6 ص 3078 و 3079.

خطبه 169

عند مسير اصحاب الجمل الى البصره

الامور الجامعه للمسلمين

ان الله بعث رسولا هاديا بكتاب ناطق و امر قائم، لا يهلك عنه...

ط 169- تاريخ طبرى ج 6 ص 3091 تا 3093.

خطبه 006

لما اشير عليه بالا يتبع طلحه و الزبير و لا يرصد لهما القتال

و فيه يبين عن صفته بانه عليه السلام لا يخدع

و الله لا اكون كالضبع: تنام على طول اللدم، حتى يصل...

ط 6- تاريخ طبرى به روايت كتبى سرى به روايت طارق بن شهاب. ج 6 ص 3107 و 3108.

و به روايت اسماعيل بن موسى الفزارى به قول عرنى صاحب الجمل ص 3110 و 3111 همان جلد

خطبه 137

فى شان طلحه و الزبير و فى البيعه له

طلحه و الزبير

و الله ما انكروه على منكرا و لا جعلوا بينى و بينهم نصفا...

ط 137- تاريخ طبرى ج 6 ص 3143 و 3144.

خطبه 170

ارايت لو ان الذين وراءك بعثوك رائدا ابتتغى لهم مساقط الغيث،...

ط 170- طبرى ج 6 ص 3159 تا 3161.

خطبه 031

لما انفذ عبدالله بن عباس الى الزبير يستفينه الى طاعته قبل حرب الجمل

لا تلقين طلحه، فانك ان تلقه تجده كالثور عاقصا قرنه...

ط 31- عيون الاخبار ابن قتيبه ج 1 ص 195 با اندك اختلافى.

خطبه 219

لامر بطلحه بن عبدالله و عبد الرحمن بن عتاب بناسيد و هما قتيلان يوم الجمل:

لقد اصبح ابومحمد بهذا المكان غريبا! اما و الله لقد كنت اكره...

ط 219- انساب الاشراف بلاذرى ج 2 ص 261- مروج الذهب مسعودى ج 2 ص 371.

كامل مبرد ج 1 ص 126- عقد الفريد ابن عبد ربه ج 1 ص 126.

خطبه 013

فى ذم اهل البصره بعد وقعه الجمل

كنتم جند المراه و اتباع البهيمه، رغا فاجبتم،...

خطبه 014

فى مثل ذلك

ارضكم قريبه من الماء، بعيده من السماء. خفت عقولكم،...

قطعاتى از اين دو خطبه همراه با هم در عيون الاخبار "ج 217:1" مروج الذهب "368:2" و عقد الفريد "169:2 و 282" آمده است.

4- ط 4: بنا اهتديتم فى الظلماء،...

قسمت آخر اين خطبه را طبرى در 'المسترشد' ص 95 ذكر كرده است.

خطبه 073

قاله لمروان بن الحكم بالبصره

او لم يبايعنى بعد قتل عثمان؟ لا حاجه لى فى بيعته! انها كف...

ط 73- انساب الاشراف بلاذرى ج 2 ص 263:

'... قال على: فانى لا اكرهك، فو الله ان لو بايعتنى باستك لغدرت.'

خطبه 030

معنى قتل عثمان

و هو حكم له على عثمان و عليه و على الناس بما فعلوا و براءه له من دمه

نو امرت به لكنت قالتا، او نهيت عنه لكنت ناصرا، غير ان...

ط 30- انساب الاشراف بلاذرى ج 5 ص 98 "به نقل مصادر نهج البلاغه اليف عبدالزهراء حسينى ج 2 ص 116".

ط 43- 'ان استعدادى لحرب اهل الشام...'

ابن قتيبه اين خطبه را با تفاوت اندكى در الامامه و السياسه نقل كرده است.

خطبه 048

عند المسير الى الشام

قيل، انه خطب بها و هو بالتخيله خارجا من الكوفه الى صفين

الحمد لله كلما وقب ليل و غسق و الحمد لله كلما لاح...

ط 48- وقعه صفين نصر بن مزاحم ص 131 و 132.

خطبه 051

لما غلب اصحاب معاويه اصحابه عليه السلام على شريعه

القرات بصفين و منعوهم الماء

قد استطعموكم القتال، فاقروا على مذله و تاخير محله،...

ط 51- ابن ابى الحديد مى گويد اين خطبه و داستان آن را نصربن مزاحم در كتاب الصفين آورده است. "شرح ج 1 ص 325".

خطبه 206

و قد سمع قوما من اصحابه يسبون اهل الشام ايام حربهم بصفين

انى اكره لكم ان تكونوا سبابين و لكنكم لو وصفتم اعمالهم،...

ط 206- وقعه صفين ص 103.

خطبه 171

لما عزم عل يلقاء القوم بصفين

الدعاء

اللهم رب السقف المرفوع و الجو المكفوف، الذى...

ط 171- ج 6 ص 3288 تاريخ طبرى.

وقعه الصفين ص 119.

خطبه 123

قاله لاصحابه فى ماحه الحرب بصفين

و اى امرى ء منكم احس من نفسه رباطه جاش عند اللقاء،...

ط 123- عقد الفريد ج 2 ص 287.

خطبه 107

فى بعض ايام صفين

و قد رايت جولتكم و انحيازكم عن صفوفكم، تحوزكم الجفاه...

ط 107- تاريخ طبرى ج 6 ص 3301.

خطبه 066

فى تعليم الحرب و المقاتله

و المشهور انه قاله لاصحابه ليله الهرير او اول اللقاء بصفين

معاشر المسلمين: استشعروا الخشيه و تجلببوا السكينه،...

ط 66- البيان و التبيين جاحظ ج 2 ص 210.

عيون الاخبار ابن قتيبه ج 1 ص 100 و 133.

مروج الذهب مسعودى ج 2 ص 380.

خطبه 056

يصف اصحاب رسول الله و ذلك يوم صفين حين امر الناس بالصلح

و لقد كنا مع رسول اله صلى الله عليه و آله، نقتل آباءنا و ابناءنا...

ط 56- وقعه صفين ص 520 و 521.

خطبه 121

بعد ليله الهرير

و قد قال اليه رجل من اصحابه فقال: نهيتنا عن الحكومه ثم امرتنا بها، فلم ندر اى الامرين ارشد؟ فصفق عليه السلام احدى يديه على الاخرى ثم قال: هذا جزاء من ترك العقده! اما و الله لو انى حين امرتكم به...

ط 121- عقد الفريد ج 2 ص 165 با اختلافاتى.

خطبه 208

قاله لما اضطرب عليه اصحابه فى امر الحكومه

ايها الناس، انه لم يزل امرى معكم على ما احب، حتى نهكتكم...

ط 208- مروج الذهب ج 2 ص 390.

وقعه صفين ص 261.

خطبه 122

قاله الخوارج و قد خرج الى معسكرهم و هم مقيمون

على انكار الحكومه، فقال عليه السلام:

اكلكم شهد معنا صفين؟ فقالوا: منا نمن شهد و منا من لم يشهد...

ط 122- معارف ابن قتيبه ج 2 ص 136.

خطبه 002

بعد انصرافه من صفين

و فيها حال الناس قبل البعثه و صفه آل النبى ثم صفه قوم آخرين

احمده استتماما لنعمته و استسلاما لعزته و استعصاما من معصيته.