گفته است.

خطبه 045

الحمد لله غير مقنوط من رحمته...

صدوق در من لا يحضره الفقيه و شيخ طوسى در مصباح المتهجد:458 از ابى مخنف.

خطبه 050

انما بدء وقوع الفتن...

كلينى در اصول كافى باب بدع و در روضه ى كافى نقل كرده است.

خطبه 053

و من تمام الاضحيه...

اين خطبه دنباله ى خطبه ى قبل "52- الا و ان الدنيا قد تصرمت..." مى باشد كه در صدر اين بخش آمده است و هر دو را با هم شيخ صدوق در من لا يحضره الفقيه ج 461:1 نقل كرده است.

خطبه 071

اما بعد، يا اهل العراق...

شيخ مفيد در الارشاد:161 به تفصيل اين خطبه را نقل كرده است.

خطبه 081

ايها الناس، الزهاده قصر الامل...

معانى الاخبار صدوق:251.

خطبه 088

روضه ى كافى 31:3- ارشاد:168: اما بعد، فان الله لم يقصم...

خطبه 089

ارسله على حين فتره من الرسل... اصول كافى 15:1.

خطبه 104

اما بعد، فان الله سبحانه بعث محمدا، صلى الله عليه و آله... به ط 33 رجوع شود.

خطبه 110

ان افضل ما توسل به المتوسلون...

علل الشرايع صدوق:114.

خطبه 126

اتامرونى ان اطلب النصر بالجور؟...

امالى شيخ الطائفه:121.

خطبه 136

لم تكن بيعتكم اياى فلته،...

الارشاد شيخ مفيد:152.

خطبه 145

ايها الناس، انما انتم فى هذه الدنيا...

الارشاد:139.

خطبه 147

فبعث الله محمدا، صلى الله عليه و آله...

روضه ى كافى 179:3.

خطبه 152

الحمد لله الدال على وجوده بخلقه...

اصول كافى:33.

خطبه 162

يا احا بنى اسد، انك لقلق الوضين...

ارشاد:170.

خطبه 166

ليتاس صغيركم بكبيركم...

روضه ى كافى 31:3.

خطبه 172

الحمد لله الذى لا توارى عنه سماء سماء...

'به ملاحظات ذيل ط 26 در صدر بخش مراجعه شود'

خطبه 173

امين وحيه و خاتم رسله...

قسمت دوم اين خطبه: 'الا و ان هذه الدنيا...' تا آخر را حرانى در تحف العقول نقل كرده است.

خطبه 174

قد كنت و ما اهدد بالحرب،...

امالى شيخ طوبى:106.

خطبه 176

انتفعوا ببيان الله...

امالى شيخ صدوق مجلس 44- تحف العقول:71.

خطبه 179

لا تدركه العيون بمشاهده العيان...

كلينى در اصول كافى:33 و شيخ صدوق در امالى مجلس 55 و كتاب التوحيد:320 و 324.

خطبه 186

ما وحده من كيفه...

صدوق در توحيد:24.- ارشاد مفيد:131.

خطبه 193

"خطبه ى همام معروف، در وصف متقين": اما بعد، فان الله- سبحانه و تعالى- خلق الخلق...

شيخ صدوق در امالى مجلس 84.

قسمتى از اين خطبه در منابع اهل سنت قبل از رضى آمده در آن قسمت نيز نقل شده است.

خطبه 197

و لقد علم المستحفظون...

شيخ مفيد در امالى.

خطبه 200

و الله ما معاويه بادهى منى...

كلينى اصول كافى:232.

خطبه 202

السلام عليك يا رسول الله...

امالى طوسى:67.

خطبه 210

ان فى ايدى الناس حقا و باطلا...

اصول كافى:15.

خطبه 216

اما بعد، فقد جعل الله سبحانه لى عليكم...

روضه ى كافى 163:3.

خطبه 224

و الله الان ابيت على حسك السعدان مسهدا...

امالى صدوق مجلس 90.

خطبه 231

فصدع بما امربه،...

ارشاد شيخ مفيد:142.

خطبه 239

هم عيش العلم...

روضه ى كافى ج 180:3.

منابع شيعى رسائل و عهود

رساله ى 3- و من كتاب له عليه السلام لشريح بن الحارث قاضيه: 'بلغنى انك ابتعت...' امالى صدوق:187.

وصيه 24- بما يعمل فى امواله: 'هذا ما امربه عبدالله على بن ابى طالب اميرالمومنين فى ماله...'

فروع كافى كلينى 49:7 كتاب الوصايا.

وصيه 25- كان يكتبها لمن يستعمله على الصدقات: 'انطلق على تقوى الله وحده...' فروع كافى كلينى 536:3 كتاب الزكاه.

عهد 27- و من عهد له عليه السلام الى محمد بن ابى بكر حين قلده مصر: 'فاخفض لهم جناحك...'

مجالس مفيد:137- تحف العقول:176.

رساله ى 29- الى اهل البصره: و قد كان من انتشار حبلكم...'

ابراهيم بن هلال الثقفى در الغارات.

رساله ى 53- كتبه للاشتر النخعى، لما ولاه على مصر و اعمالها حين اضطرب امر اميرها محمد بن ابى بكر: 'بسم الله الرحمن الرحيم. هذا ما امر به عبدالله على اميرالمومنين، مالك بن الحارث...'

درباره ى اين نامه در صدر بخش نيز سخن به ميان آمد كه از جمله قسمتهاى بحث انگيز نهج البلاغه مى باشد و از منابع اهل سنت پيش از رضى سندى براى آن يافت نشده است. و از منابع شيعى تحف العقول:126 آن را نقل كرده است.

رساله ى 68- الى سلمان الفارسى رحمه الله قبل ايام خلافته: 'اما بعد، فانما مثل الدنيا مثل الحيه...'

اصول كافى كلينى 136:2 كتاب الايمان.

منابع شيعى حكم و كلمات قصار

چون در شماره ى حكم در چاپهاى مختلف نهج البلاغه اختلافى نيست، تنها به ذكر شماره ى آنها اكتفا مى گردد:

ح 2- تحف العقول:201.

ح 15- كتاب الجمل شيخ مفيد به نقل از كتاب الجمل ابى مخنف متفوى به سال 175 ه-. ق.

ح 18- شيخ طوسى در امالى:83.

ح 28- روضه ى كافى كلينى در باب حكم له.

ح 34- روضه ى كافى كلينى و تحف العقول:97.

ح 55- اصول كافى 90:2 با اندك تفاوتى.

ح 60- من لا يحضره الفقيه در باب نوادر- اختصاص شيخ مفيد:229.

ح 66- تحف العقول:359.

ح 68- تحف العقول:90- ارشاد شيخ مفيد.

ح 89- خصال شيخ صدوق 22:1.

ح 99- تحف العقول:209.

ح 107- مفيد در ارشاد:144.

ح 113- هيجده كلمه است كه همگى از خطبه ى معروف به الوسيله منقول در روضه ى كافى:17 مى باشد.

ح 116- تحف العقول 203.

ح 125- اصول كافى 45:2- امالى صدوق:211.

ح 132- اصول كافى 132:2- اختصاص شيخ مفيد:222.

ح 134- تحف العقول:319.

ح 135- خصال شيخ صدوق 92:1.

ح 136 تا 143 "جز ح 139"- در خصال شيخ صدوق 156:2 مستنذه نقل شده است.

ح 144- جز قسمت اول آن بقيه در منبع بالا آمده است.

ح 159- امالى صدوق:182 مستنذه- تحف العقول:220 مرسله- اختصاص مفيد:226.

ح 163- خصال 162:1- تحف العقول:214.

ح 170- اصول كافى 451:2.

ح 173- روضه ى كافى:19- تحف العقول:90.

ح 182 و 471- در مدح 471 تكرار شده است و از خطبه ى الوسيله منقول در تحف العقول:94.

ح 186- تفسير على بن ابراهيم:612.

ح 187- همان منبع.

ح 210- تحف العقول.

ح 211- تحف العقول:98- روضه ى كافى:16.

ح 212- تحف العقول 214.

ح 216 و 217- تحف العقول:98- روضه ى كافى:20.

ح 221- تحف العقول:91- ارشاد شيخ مفيد 1421.

ح 223- تحف العقول:98- روضه ى كافى:20.

ح 227- امالى صدوق:160- خصال 84:1.

ح 228- تحف العقول.

ح 236- امالى صدوق 370.

ح 227- كلينى كافى 84:2.

ح 244- تحف العقول 206.

ح 250- توحيد صدوق:209.

ح 271- فروع كافى كلينى كتاب حدود 264:7.

ح 273- تحف العقول:154.

ح 287- توحيد صدوق:374.

ح 298- ارشاد مفيد:174.

ح 306- توحيد صدوق:264- تحف العقول:224.

ح 320- البرهان ابن بابويه 350:4.

مدارك شيعى پس از سيد رضى و مطالبى كه تاكنون مدركى براى آنها به دست نيامده است

الف: خطبه ها و نامه ها و حكم منقول در منابع شيعى پس از سيد رضى:

1- پنج خطبه در منابع و مآخذ شيعى بعد از سيد رضى نقل شده اختلاف روايت نشان مى دهد كه از منبع ديگرى غير از منابع نهج البلاغه آنها را گرفته اند.

خطبه هاى: 90 -65 -64 -63 -11.

نامه هاى: 69 -67 -55 -45.

و بسيارى از حكم در غرر الحكم آمدى نقل شده است كه با منابعى ديگر از صد حكمت و كلمه ى قصار قصد تجاوز مى كند.

ب: چند خطبه و نامه و حكم نيز در منابع اهل سنت هم عصر با سيد يا پس از روزگار او نقل شده است:

خطبه هاى 76 -40 -38 و رساله ى 4 و 40 حكمت.

ج: چند خطبه را ابن ابى الحديد و ابن ميثم و مجلسى در كتب خود از منابع قبل از رضى نقل كرده اند كه اكنون آن منابع در دست نيست.

مجلسى خطبه هاى 226 -221 -157 -49 را از عيون الحكم و المواعظ تاليف على بن محمد بن شاكر الواسطى متفوى به سال 457 در روضه ى بحار نقل كرده است.

ابن ابى الحديد خطبه ى 74 را از ابوعبيد هروى و 238 را از كتاب الغارات ثقفى.

د: يك جمله از خطبه ى 85: 'اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له...' در حليه الاولياء ابونعيم اصفهانى "77:1" آمده است. و از خطبه ى 86: 'قد علم السرائر...' بيش از نصف آن در تحف العقول:150 و 151 و جمله اى از آن در علل الشرائع 235:1 نقل شده است.

ه-: خطبه ها و نامه هاى زير در هيچ منبع موجود از اهل سنت و اهل تشيع يافت نشده اند:

خطبه هاى:

7 و 18 و 21 و 22 و 24 و 55 و 61 و 62 و 75 و 87 و 94 تا 96 و 98 تا 102 و 105 و 108 و 109 و 112 تا 115 و 117 تا 120 و 128 و 129 و 131 تا 135 و 138 و 140 تا 144 و 148 و 150 و 151 و 153 تا 156 و 158 تا 161 و 163 و 165 و 175 و 178 و 177 و 182 تا 185 و 187 تا 192 و 194 تا 196 و 198 و 199 و 204 و 205 و 207 و 211 تا 215 و 218 و 220 و 222 و 223 و 225 و 227 و 230 و 232 تا 234 و 236 و 237 و 240 و 241. جمعا 97 خطبه از 241 خطبه.

نامه هاى:

44 و 52 و 62 و 63 و 64 و 65 و 72 و 73 و 76 و 79 جمعا 11 نامه از 79 نامه و حدود 150 حكمت، كه برخى از آنها نيز به رسول خدا "ص" يا ديگران نسبت داده شده اند.

تذكار

تذكارى درباره ى خطبه هاى: 26 و 30 و 54 و 80 و 179 و 217 و 229:

اما مواعظ و دستورها و راهنمائيهاى خويش را در فرصتهاى گوناگون و به طرق مختلف به گوش مردم مى رسانيده است، از جمله ايراد مطلبى براى تعداد اندكى از افراد كه در خانه اش حضور داشته اند و دستور دادن به نوشتن آن خطبه براى رسانيدن به گوش همه ى مردم به نقل مجلسى در سفينه البحار ماده ى خطب. از جمله ى چنين سخنان خطبه اى است كه مختار آن به شماره ى 26: 'انالله بعث محمدا صلى الله عليه و سلم و آله نذيرا للعالمين...' در نهج البلاغه نقل شده است. ابراهيم بن هلال الثقفى در كتاب الغارات "به نقل ابن ابى الحديد در ج 1 ص 35 شرح" و ابن قتيبه در الامامه و السياسه 154:1 و طبرى در المسترشد:95 به روايت الشعبى از قول شرح بن هانى، از جمله كسانى هستند كه پيش از سيد رضى اين خطبه را به تفصيل و به طور كامل نقل كرده اند.

علت بيان اين خطبه و دستور امام براى نوشتن و ابلاغ آن به ديگران اين بود كه گروهى نظر وى را درباره ى جريانهاى قبل خواستار شدند و آن روز، پس از فتح مصر بوسيله ى عمرو بن العاص و قتل محمد بن ابى بكر بود. امام پس از مقدماتى گفت: كتاب و نامه اى برايتان نوشته به پرسش شما پاسخ مى دهم و از شما مى خواهم كه حق ضايع كرده ى مرا حفظ كنيد: 'من عبدالله على اميرالمومنين الى من قرا كتابى من المومنين و المسلمين. اما بعد، فان الله بعث محما صلى الله عليه و آله...'

با آميختن و تكميل روايات مسترشد و غارات روشن مى شود كه خطبه هاى زير نيز جزئى از همان نامه مى باشد:

ط 30: لو امرت به لكنت قاتلا...

ط 54: فتد اكوا على تداك اليهم...

ط 80: ان النساء نواقص العقول...

ط 172: و لقد قال لى قائل يابن ابى طالب على هذا الامر لحريص...

ط 217: اللهم انى استعديك على قريش...

ط 229: و بسطتم يدى فكففتها...

اگر چه روايت سيد رضى در نهج البلاغه در برخى موارد با اين دو روايت اندك تفاوتى دارد و علتش هم آن است كه منبع سيد اين دو كتاب نبوده از جاهاى ديگرى آنها را گلچين كرده است. با وجود اين بعيد نمى باشد كه امام اين مطالب را به طور پراكنده در مناسبتهاى ديگرى تكرار كرده باشد.

'نقل از مصادر نهج البلاغه و اسانيده ج 2 خطب

تاليف عبدالزهراء حسينى'