من الوالد الطفان، المقر للزمان، ...

2 -80- ح 130- و قال عليه السلام و قد رجع من صفين، فاشرف على القبور بظاهر الكوفه:

يا اهل الديار الموحشه، ...

3 -81- ح 322- و روى انه عليه السلام، لما ورد الكوفه قادما من صفين مر بالشبامين، فسمع بكاء النساء على قتلى صفين و خرج اليه حرب بن شرحبيل الشبامى، فقال عليه السلام له:

اتغلبكم نساوكم على ما اسمع؟...

در كوفه پس از صفين و تا اواخر حكميت و كمى پس از آن

"ربيع الاول تا رمضان سال 37"

2 -83- ط 122- قاله للخوارج و قد خرج الى معسكرهم و هم مقيون على انكار الحكومه فقال عليه السلام:

اكلكم شهد معنا صفين؟

3 -84- ر 58- كتبه الى اهل الامصار، يقص فيه ما جرى بينه و بين اهل صفين:

و كان بدء امرنا انا التقينا و القوم...

4 -85- ط 2- بعد انصرافه من صفين:

احمده استتماما لنعمته، ...

5 -86- ح 111- و قد توفى سهل بن حنيف الانصارى بالكوفه بعد مرجعه معه من صفين:

لو احبنى جبل لتهافت.

6 -87- و ص 24- بما يعمل فى امواله، كتبها بعد منصرفه من صفين:

هذا ما امربه عبدالله على بن ابى طالب اميرالمومنين فى ماله، ...

7 -88- ط 84- فى ذكر عمرو بن العاص:

عجبا لابن النابغه!...

8 -89- ر 70- الى سهل بن حنيف الانصارى و هو عامله على المدينه، فى معنى قوم من اهلها لحقوا بمعاويه:

اما بعد، فقد بلغنى ان رجالا ممن قبلك...

1 -82- و ص 77- لعبدالله بن العباس، لما بعثه للاحتجاج على الخوارج:

لاتخاصمهم بالقرآن، ...

درباره حكميت و خوارج پيش از شروع جنگ نهروان

"اواخر سال 37 و اوائل سال 38"

1 -90- ط 19- قاله للاشعث بن قيس و هو على منبر الكوفه يخطب:

ما يدريك ما على مما لى، ...

2 -91- ح 198- لما سمع قول الخوارج 'لا حكم الله لله' قال عليه السلام.

كلمه حق يراد بها باطل.

3 -92- ح 97- سمع عليه السلام رجلا من الحروريه يتهجد و يقراء فقال:

نوم على يقين خير من صلاه فى شك.

4 -93- ر 78- الى ابى موسى الاشعرى جوابا فى امر الحكمين:

فان الناس قد تغير كثير منهم...

5 -94- ط 58- كلم به الخوارج حين اعتزلوا الحكومه و تنادوا: 'لا حكم الا لله':

اصابكم حاصب و لا بقى منكم آثر...

6 -95- ط 35- بعد التحكيم و ما بلغه من امر الحكمين:

الحمد لله و ان اتى الدهر بالخطب الفادح...

7 -96- ط 125- فى التحكيم و ذلك بعد سماعه لامر الحكمين:

انا لم نحكم الرجال، ...

8 -97- ط 238- فى شان الحكمين و ذم اهل الشام:

جفاه طغام و عبيد اقزام...

9 -98- ط 127- و فيه يكشف للخوارج الشبهه و ينقض حكم الحكمين:

فان ابينم الا ان تزعموا انى اخطات...

10 -99- ط 177- فى معنى الحكمين:

فاجمع راى ملئكم على ان اختاروا رجلين...

11 -100- ط 40- فى الخوارج لما سمع قولهم: 'لا حكم الا لله'، قال عليه السلام:

كلمه حق يراد بها باطل. نعم انه...

12 -101- ط 184- قاله للبرج بن مسهر الطائى و كان من الخوارج، سمع يقول: 'لا حكم الا لله' فقال:

اسكت قبحك الله يا اثرم، ...

يا- در راه رفتن به جنگ نهروان و روز جنگ "سال 38 ه-"

1 -102- ط 59- لما عزم على حرب الخوارج و قيل له: ان القوم عبروا جسر النهروان!

قال:

مصارعهم دون النطفه، ...

2 -103- ط 79- قاله لبعض اصحابه لما عزم على المسير الى الخوارج و قد قال له: ان سرت يا اميرالمومنين، فى هذا الوقت، خشيت الا تظفر بمرادك، من طريق على النجوم، فقال عليه السلام:

اتزعم انك تهدى الى الساعه التى...

3 -104- ط 36- فى تخويف اهل النهروان:

فانا نذير لكم ان تصبحوا صرعى باثناء هذا النهر، ...

4 -105- ط 60- لما قتل الخوارج فقيل له: يا اميرالمومنين هلك القوم باجمعهم! قال:

كلا و الله، انهم نطف فى اصلاب الرجال:...

5 -106- ح 323- قد مر بقتلى الخوارج يوم النهروان، قال عليه السلام:

بوسا لكم، لقد ضركم من غركم، ...

6 -107- ط 37- قاله بعد وقعه النهروان:

فقمت بالامر حين فشلوا، ...

دوران سستى كوفيان

يعنى دورانى كه امام كوفيان را براى بسيج و تجديد جنگ صفين فرامى خواند و فقط با يارى نكردن و برنخاستن و بهانه آوردن رو به رو مى گرديد و دورانى كه معاويه هياتهائى براى حمله و وحشتگسترى به گوشه و كنار عراق و حجاز و يمن اعزام مى كرد. حوادثى كه در اين دوران يعنى از سال 38 تا رمضان سال 40 به وقوع پيوست به ترتيب عبارتند از:

فرار و جنگ و گريز و خريت بن راشد الناجى

توليت محمد بن ابى بكر بر مصر و قتل وى

توليت مالك اشتر بر مصر و كشته شدن وى در راه

حمله هاى ضحاك بن قيس، سفيان بن عوف غامدى، نعمان بن بشير،

بسر بن ابى ارطاه، ابن مسعده ى فزارى و كنانى به عراق و حجاز و يمن و اعزام يزيد بن شجره الرهاوى از سوى معاويه به عنوان امير الحاج به مكه و بالاخره:

توطئه ى ابن ملجم و ديگر خوارج براى قتل امام و معاويه و عمرو عاص، ضربت خوردن امام، وصايايش كه آخرين سخنان او است.

در اين فترت دو ساله برخى از خطبه ها و نامه ها و حكم نيز كه تاريخ صدور دقيقى ندارند ولى در اين دو سال گفته شده اند نيز آورده مى شود:

1 -108- ط 61-

لا تقاتلوا الخوارج بعدى، ...

2 -109- ط 181- قد ارسل رجلا من اصحابه يعلم احوال قوم قدهموا باللحاق بالخوارج، فقال الرجل: ظعنوا:

فقال عليه السلام: 'بعدا لهم كما بعدت ثمود'...

3 -110- ط 44- لما هرب مصقله بن هبيره الشيبانى الى معاويه:

قبح الله مصقله! فعل فعل الساده...

4 -111- ر 44- الى زياد بن ابيه:

و قد عرف ان معاويه كتب اليك يستزل لبك...

5 -112- ر 27- الى محمد بن ابى بكر حين قلده مصر:

فاخفض لهم جناحك، ...

6 -113- ر 34- الى محمد بن ابى بكر، لما بلغه توجده من عزله بالاشتر عن مصر:

اما بعد، فقد بلغنى موجدتك من تسريح الاشتر الى عملك...

7 -114- ح 325- و قال عليه السلام، لما بلغه قتل محمد بن ابى بكر:

ان حزننا عليه على قدر سرورهم به، ...

8 -115- ر 35- الى عبدالله بن العباس، بعد مقتل محمد بن ابى بكر:

اما بعد، فان مصر قد افتتحت...

9 -116- ط 68- لما قلد محمد بن ابى بكر مصر فملكت عليه و قتل:

و قد اردت توليه مصر هاشم بن عتبه، ...

10 -117- ر 38- الى اهل مصر، لما ولى عليهم الاشتر:

من عبدالله على اميرالمومنين، الى القوم الذين غضبوا لله...

11 -118- عهد 53- كتبه للاشتر النخعى، لما ولاه على مصر و اعمالها حين اضطرب امر اميرها محمد بن ابى بكر و هو اطول عهد كتبه و اجمعه للمحاسن: بسم الله الرحمن الرحيم. هذا ما امر به عبدالله على اميرالمومنين مالك بن الحارث الاشتر فى عهده اليه...

12 -119- ر 62- الى اهل مصر، مع مالك الاشتر لما ولاه امارتها:

اما بعد، فان الله سبحانه بعث محمدا "ص" نذيرا للعالمين...

13 -120- ح 443- قال عليه السلام: و قد جاءه نعى الاشتر رحمه الله:

مالك و ما مالك. و الله لو كان جبلا لكان فندا...

14 -121- ط 34- فى استنفار الناس الى اهل الشام بعد فراغه من امر الخوارج:

اف لكم! لقد سئمت عتابكم.

15 -122- ط 71- فى ذم اهل العراق و فيها يوبخهم على ترك القتال...

اما بعد، يا اهل العراق، فانما انتم كالمراه الحامل...

16 -123- ط 69- فى توبيخ بعض اصحابه:

كم اداريكم كما تدارى البكار العمده..و.

17 -124- ط 212- كان يستنهض بها اصحابه الى جهاد اهل الشام

اللهم ايما عبد من عبادك سمع مقالتنا...

18 -125- ر 36- الى اخيه عقيل بن ابى طالب فى ذكر جيش انفذه الى بعض الاعداء:

فسرحت اليه جيشا كثيفا من المسلمين، ...

19 -126- ر 33- الى قثم بن العباس و هو عامله على مكه:

اما بعد فان عينى- بالمغرب- كتب الى يعلمنى انه وجه الى الموسم...

20 -127- ط 29- بعد غاره الضحاك بن قيس صاحب معاويه على الحاج بعد قصه الحكمين:

ايها لناس، المجتمعه ابدانهم، المختلفه اهواوهم...

21 -128- ح 261- لما بلغه اغاره اصحاب معاويه على الانبار...:

ما تكفوننى انفسكم...

22 -129- ط 27- قد قالها يستنهض بها الناس حين ورد خبر غزو الانبار بجيش معاويه:

اما بعد، فان الجهاد باب من ابواب الجنه...

23 -130- ط 39- خطبها عند علمه بغزوه النعمان بن بشير صاحب معاويه لعين التمر:

منيت بمن لا يطيع اذا امرت و لا يجيب اذا دعوت، ...

24 -131- ر 61- الى كميل بن زياد النخعى و هو عامله على هيت، ينكر عليه تركه دفع من يجتاز به من جيش العدو طالبا الغاره:

اما بعد، فان تضييع المرء ما ولى...

25 -132- ط 25- و قد تواترث عليه الاخبار باستيلاء اصحاب معاويه على البلاء، و غاره بسر على الحجاز و اليمن:

ما هى الا الكوفه، اقبضها و ابسطها...

26 -133- ط 182- روى عن نوف البكالى قال: خطبنا بهذه الخطبه اميرالمومنين بالكوفه:

الحمد لله الذى اليه مصائر الخلق...

27 -134- ط 70- و قال عليه السلام فى سحره اليوم الذى ضرب فيه:

ملكتنى عينى و انا جالس...

28 -135- ط 149- قيل موته:

ايها الناس! كل امرى ء لاق ما يضر منه فى فراره...

29 -136- و ص 23- قاله قبل موته على سبيل الوصيهلما ضربه ابن ملجم لعنه الله:

وصيتى لكم: ان لا تشركوا بالله شيئا...

30 -137- و ص 47- للحسن و الحسين لما ضربه ابن ملجم لعنه الله:

اوصيكما بتقوى الله و الا تبغيا الدنيا و ان بغتكما...

طرح تنظيم موضوعى محتويات نهج البلاغه

اين فصل خارج از موضوعات رساله ى حاضر مى باشد و تحقيق و تفصيل در اين باره را به فرصت ديگرى موكول مى كنيم. ان شاء الله

ليكن دريغ آمد كه مطلبى بدين اهميت به صورت اشاره هم كه شده، در اين رساله نيايد، لذا به عنوان نمونه ذكرى از آن مى رود.

دكتر صبحى صالح ضمن تحقيق خود در نهج البلاغه، فهرستى موضوعى نيز به آخر آن افزوده است، اما وى بيشتر به الفاظ توجه دارد تا محتوا و در اين كار خود از تفضيل الايات القرآن الحكيم تقليد كرده است و فهرست كامل و دقيقى هم نيست، در عين حال كارى سودمند انجام داده ارزش آن را نمى توان منكر شد و عنوان الفضل للمتقدم را هم به خويش اختصاص داده است.

از آن جا كه بيشتر خطبه هاى موجود در نهج البلاغه و نامه ها يكپارچه و حاوى يك موضوع نمى باشد، نمى توان هر خطبه يا نامه را تحت عنوان يك موضوع قرار داد. و همانند سوره هاى قرآن، هر مقدارى از آن درباره ى يك مطلب است، لذا بايد هر قسمت يا گاه هر سطر آن را تجزيه و تحليل كرد و در زير يك موضوع درآورد، بدين ترتيب به نظر مى رسد كارى بس دشوار و دقيق و مفصل مى باشد و نياز به تاليف و تصنيفى بالاستقلال دارد. ليكن، همان گونه كه در بالا گفته شد، ما محض نمونه، فهرست وار برخى از موضوعات مهمتر را كه جاى بيشترى از نهج البلاغه را به خود اختصاص داده است در زير مى آوريم: "عدد دست راست شماره ى خطبه، بعد از مميز قسمتهاى آن":

موضوعات كلياتى است و فقط از بخش خطبه ها استخراج شده است. نامه ها و حكم نيز موضوعات متعدد ديگرى دارند كه بر اين موضوعات افزوده مى شود.

وصف رسول خدا

اهلبيت نبوت، فضائل آل رسول و ذكر ساير انبياء، هدف از بعثت:

1:33 -2:2 -5:1 و 2 -94 -93 -89 -3:87 -72 -37 -2 و 5:109 -2:108 -2 -106 -1:105 -104 -100 -2:96 -95 -3 و 120 -6-

1:144 -3:133 و 1:161 -3:160 -1:158:154 -1:147 -2 و 9:192 -2:191 -2:190 -4:189 -2:185 -2:178 -2:175 -2 و 239 -236 -235 -231 -1:214 -2:213 -207 -4:198 -197 -15-.

اسلام

توصيف، ترغيب، معنى...

ط 3:198 -1:110 -1:106.

آينده نگرى

فتنه هاى آينده، مردمى كه در آينده مى آيند، اوضاع اجتماعى بعد از اين:

ط 1:156 -2:151 -1:150 -148 -2:147 -138 -1:133 -128 -3:108 -2:105 -3:103 -2:102 -101 -98 -4:87 -73 -60 -59 -57 -50 -47 و 2:166 -2:158 -4 و 187 -3.

احكام

نماز، روزه، زكاه، وصف بهشت و جهنم و بعث و نشور و قيامت:

ط 4:83 -53 -7:1 و 1:199 -12:192 -2:165 -3:156 -127 -4:109 -1:102 -7 و 2 و 3.

اصحاب

اصحاب رسول خدا، اصحاب خويش، ياران نافرمان و مذمت آناان.

ط 1:97 -77 -71 -69 -56 -54 -44 -39 -1:34 -29 -25 -22 -19 -14 -13 -12 و 228 -16:192 -180 -121 -199 -118 -2:106 -2.

تقوا

تشويق به تقوى، صوف تقوى، متقيان، ايمان:

ط 2:83 و 1:189 -3:183 -4:182 -3:161 -157 -2:156 -114 -87 -8 و 1:230 -3:214 -2:198 -193 -3:191 -3:190 -3.

توحيد

صفات الهى، حمد و ثناى كه بيشتر خطبه ها با حمد و ثناى الهى شروع شده است، دعاها، مشيت خدا:

ط 1:91 -90 -85 -1:83 -78 -65 -62 -49 -46 -1:1 و 6-