لطفا منتظر باشید ...
2- عيون الحكم و المواعظ و ذخيره المتعظ و الواعظ تاليف شيخ على بن محمد بن شاكر المودب الليثى الواسطى. در سال 457 اين كتاب را تاليف كرده است.
3- غرر الحكم و درر الكلم تاليف ابى الفتح ناصح الدين عبد الواحد بن محمد آمدى كه در روايت، شيخ ابن شهر آشوب مى باشد. اين كتاب داراى 9 شرح و منتخب و ترجمه است و به چاپ رسيده است.
4- الحكم المنثوره ابن ابى الحديد در آخر شرح خود بر نهج البلاغه يكهزار سخن از امام را آورد است و آن را به عنوان تكمله و تتمه ى نهج البلاغه به شمار مى آورد و خود اعتراف مى كند كه برخى از آنها اصيل نيست و به امام نسبت داده اند.
محققين از بيست كتاب ديگر در اين زمينه كه پس از سيد رضى تاليف شده است نيز ياد مى كنند كه چون پايه ى كار ما بر اختصار است از نام آنها صرفنظر كرده به اصل مطلب كه نهج البلاغه و كارهاى انجام گرفته پيرامون آن باشد مى پردازيم. [بيشتر اين كتابها و قسمت اعظم مطالب اين بخش از ج 1 مصادر نهج البلاغه عبدالزهراء حسينى نقل شده است.]
نهج البلاغه، چنان كه در بخشهاى پيش گفته شد، نامى است كه سيد رضى بر منخب سخنان، نامه ها و حكم امام على بن ابى طالب گذاشته است و داراى 239 كلام و خطبه 79 نامه و وصيت و عهد و 480 كلمه ى كوتاه حكمت آميز است. كه البته برخى از آنها تكرار شده يا با اختلاف مختصرى روايت گرديده است. از هنگام تاليف اين كتاب تاكنون سخنهاى تقريظ آميز، نقد، معرفى، تكذيب، تهمت، شرح، ترجمه، مستدرك، اقتباس، تقليد و تحقيق فراوان درباره ى آن گفته اند و نوشته اند كه بيان همه ى آنها نياز به تاليف مستقل و مفصلى دارد و ما در اين جا به ذكر نام چند شرح و تحقيق و مستدرك بر آن كتاب اكتفا مى كنيم:
شرح هاى نهج البلاغه
1- اعلام نهج البلاغه تاليف على بن ناصر معاصر سيد رضى. به نقل اعيان الشيعه ج 41 ص 267.
2- التعليق على نهج البلاغه تاليف سيد ضياء الدين ابى الرضا فضل الله بن على بن عبدالله الحسنى از شاگردان شيخ طوسى. تاريخ تاليف سال 511 مى باشد.
3- معارج نهج البلاغه تاليف ابى الحسن على بن ابى القاسم زيد بيهقى متكلم مشهور به فريد خراسان از مشايخ ابن شهر آشوب متوفى به سال 565.
4- مناج البراعه تاليف امام ابى الحسن سعيدبن هبه الله بن حسن معروف به قطب راوندى متوفى به سال 573.
5- حدائق الحقائق تاليف ابوالحسن محمد بن الحسين البيهقى نيشابورى در سال 576 از علماى اماميه است.
6- شرح نهج البلاغه تاليف فخر رازى ابى عبدالله محمد بن عمر مفسر مشهور متوفى به سال 606، ولى اين شرح را به پايان نرسانيده است.
7- شرح نهج البلاغه تاليف علامه ى معتزله عزالدين عبد الحميد بن محمد بن محمد ابن ابى الحديد معتزلى مدائنى براى كتابخانه ى وزير محمد بن احمد علقمى، متوفى به سال 656 ه-.
مشهورترنى و مفصلترين شرح نهج البلاغه مى باشد كه چندين بار در مصر و ايران و لبنان به چاپ رسيده است و چون بر خلاف نظر برخى، اين شخص از مخالفان شيعه به شمار مى رفته است و در شرح خود عليه سيد رضى و قطب راوندى و ديگر علماى شيعه ى اماميه مطالبى گفته ادعاهاى آنان را نقض كرده است، چندين كتاب بر رد و شرح آن نوشته ان.
8- شرح نهج البلاغه تاليف كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى. اين شرح را ابن ميثم براى عطا ملك جوينى نوشته است.
9- شرح نهج البلاغه تاليف علامه ى حلى متوفى به سال 726.
10- شرح نهج البلاغه تاليف سعد الدين مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانى هروى شافعى متوفى به سال 792 در سمرقند، مولف المطول، الارشاد، تهذيب المنطق و مفتاح و جز اينها.
11- منهج الفصاحه فى شرح نهج البلاغه به فارسى تاليف جلال الدين حسين بن شرف الدين عبد الحق معروف به الهى متوفى به سال 950 اين كتاب را به نام شاه اسماعيل صفوى تاليف كرده است.
12- تنبيه الغافلين و تذكره العارفين به فارسى تاليف مولى فتح الله كاشانى متوفى به سال 988. اين كتاب چاپ شده است.
13- شرح نهج البلاغه تاليف شيخ بهاء الدين محمد بن حسين بن عبد الصمد عاملى حارث متوفى به سال 1031 اين شرح نيز ناتمام مانده است.
14- شرح نهج البلاغه تاليف سيد عبدالله بن سيد محمد رضا شبر الحسينى متوفى به سال 1342 صاحب تفسير مشهور.
15- شرح نهج البلاغه تاليف محمد بقار بن محمد لاهيجى اصفهانى. وى اين شرح را به دستور سلطان فتحعلى شاه قاجار در دو جلد به فارسى تاليف كرده است.
جلد اول را در سال 1225 و جلد دوم را در سال 1226 ه- به پايان رسانيده است چاپ تهران به سال 1317.
16- شرح نهج البلاغه تاليف محمد مهدى بن سيد مرتضى حسينى خاتون آبادى به فارسى. يك جلد آن در كتابخانه ى مدرسه ى سپهسالار مى باشد و پنج جلد ديگرش جزء كتابخانه ى سيد محمد مشكوه است. خاتون آبادى در سال 1263 در گذشته سات.
17- شرح نهج البلاغه تاليف شيخ محمد عبده مفتى ديار مصر متوفى به سال 1323 ه- كه بارها چاپ شده است.
18- منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه تاليف سيد حبيب الله بن سيد محمد معروف به امين الرعايا، موسوى خويى، متوفى به سال 1324، اين كتاب از شرحهاى مفصل نهج البلاغه است كه چند بار چاپ شده است.
19- اشاعه فى شرح نهج البلاغه اين كتاب ترجمه و شرح نهج البلاغه به زبان اردو تاليف سيد اولاد حسن بن محمد حسين امروهى متوفى به سال 1338 ه-. ق است.
20- شرح النهج تاليف مولوى غلام على بن اسماعيل بهاونگرى هندى صاحب مجله ى راه نجات به زبان گجراتى است و جلد اول آن به چاپ رسيده است.
سيد عبدالزهراء حسينى از 81 شرح ديگر نام مى برد كه براى جلوگيرى از اطاله ى كلام در اين جا ذكر نشدند و از ترجمه ى فيض الاسلام و جواد فاضل در اين جا نام نبرده است. و نهج البلاغه ى دكتر صبحى صالح هم بعد از تاليف او منتشر شده است و شايد از چند شرح نهج البلاغه به زبانهاى مختلف هم اطلاعى نداشته است.
تاليفات پيرامون نهج البلاغه
اعم از ترجمه ها "بدون شرح"، تقحيق درباره ى مصادر نهج البلاغه، مستدركها، يا دفاع از نهج البلاغه و تقليد از سبك آن.
1- المعارج تاليف قطب راوندى در شرح خطبه ى سيد رضى بر نهج البلاغه.
2- نظم نهج البلاغه ترجمه به نثر و نظم فارسى تاليف شيخ محمد على انصارى قمى.
3- سخنان على تاليف جواد فاضل كه با الهام از سخنان امام و گاه ترجمه ى قسمتهائى از آن، كتاب خود را تنظيم كرده است.
4- ترجمه ى نهج البلاغه از سيد علينقى فيض الاسلام به فارسى كه چند بار چاپ شده است.
5- دراسات فى نهج البلاغه تاليف شيخ محمد مهدى شمس الدين عاملى. تحقيقى
است درباره ى نظر امام در مورد مجتمع و طبقات آن و كيفيت اصلاح مجتمع.
6- ماهو نهج البلاغه تاليف سيد هبه الدين شهرستانى. اين كتاب به عنوان نهج البلاغه چيست به فارسى ترجمه شده است.
7- مصادر نهج البلاغه فى مدارك نهج البلاغه از شهرستانى فوق الذكر كه هنوز به چاپ نرسيده است و خود در جلد پنجم 'الذلائل و المسائل' از آن ياد مى كند.
8- استناد نهج البلاغه تاليف استاذ امتياز عليخان العرشى.
9- الكاشف عن الفاظ نهج البلاغه تاليف سيد جواد مصطفوى خراسانى. راهنماى پر ارزشى است براى همه ى پژوهندگان در نهج البلاغه. شايد هيچ كلمه اى در نهج البلاغه نقل نشده باشد كه آن كتاب آن را نياورد و محل آن كمله را در خطبه ها و نامه ها و حكم نهج البلاغه در 16 شرح و ترجمه با چاپهاى مختلف تعيين مى كند. اين كتاب- هم چنان كه سيد عبدالزهراء حسينى هم ياد آورى كرده است- بهترين راهنماى نگارنده در تمام مدتى است كه در نهج البلاغه به بررسى سرگرمم. كمبودهاى كوچكى هم دارد كه اميد مى رود در چاپهاى بعدى تكميل گردد.
10- مدارك نهج البلاغه تاليف هادى كاشف الغطاء كه اخيرا با مستدرك نهج البلاغه همراه چاپ شده است.
11- مصادر نهج البلاغه و اسانيده تاليف عبدالزهراء الحسينى الخطيب در تاريخ نهج البلاغه و بحث درباره ى منابع آن و تحقيق در اصول و ارزش علمى و ادبى و اجتماعى نهج البلاغه و اعتبار و وثوق شريف رضى و بحثهاى پر ارزش ديگرى. اين بخش تقريبا بطور كامل و در ساير بخشها هم تا اندازه اى نگارنده از اين تحقيق گرانبها استفاده كرده است. تاكنون پنج جلد از اين كتاب منتشر شده است، اميدوارم خداى بزرگ به مولف توفيق تكميل كار خود را بدهد.
12- سيرى در نهج البلاغه تاليف استاد مرتضى مطهرى، اين كتاب نخست در مجله ى مكتب اسلام به صورت مقاله منتشر مى شد و اخيرا به شكل كتابى منتشر شده است. و حدود 20 كتاب ديگر در اين زمينه.
مستدركهاى نهج البلاغه
همانطور كه در چند جاى اين رساله گفته شده است، سيد شريف رضى تالى و خود را مختار من كلام امام به شمار آورده است و آنچه در نهج البلاغه آمده گزيده اى از سخنان امام مى باشد، لذا از همان هنگام تاليف نهج البلاغه تاكنون گروهى از علاقه مندان به سخنان امام كوشيده اند آن را تكميل كنند كه در زير نام چند اثر آورده مى شود:
1- التذييل تاليف عبدالله بن اسماعيل بن احمد حلبى به نقل ابن ابى الحديد.
2- ملحق نهج البلاغه تاليف احمد بن يحيى بن احمد بن ناقه در سال 729.
3- النهج القويم. تاليف سيد خلف بن عبدالمطلب موسوى مشعشعى حويزى متوفى به سال 1074 ه-. به گفته ى حاج آقا بزرگ طهرانى در الذريعه، حرف ن.
4- مستدرك نهج البلاغه تاليف هادى كاشف الغطاء.
5- نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه تاليف شيخ محمد باقر محمودى. از اين كتاب پنچ جلد چاپ شده بود، اخيرا جلد ششم آن دوباره خطبه ها را از ابتدا به ترتيب تاريخى آورده است، با ذكر سند و نقد محدثان.
تقليد از نهج البلاغه
به سبك نهج البلاغه و به تقليد از كار سيد و نام آن كتاب تاليفاتى انجام گرفته است از جلمه:
1- نهج الفصاحه مجموعه اى است از مواعظ و خطبه ها و نامه ها و حكم رسول خدا "ص" تاليف امين الواعظين اسد الله بن ابى القاسم تسترى انصارى.
2- اوج البلاغه مجموعه اى است از خطب و نامه ها و كلمات قصار امامين حسنين، تاليف شيخ راضى آل ياسين ملوف صلح الحسن.
3- بلاغه الامام حسن تاليف استاذ شيخ عبدالرضا صافى.
4- بلاغه الحسين از خطبه ها و رسائل و كلمات امام حسين تاليف سيد مصطفى آل اعتماد.
5- بلاغه على بن الحسين تاليف شيخ عباس حائرى، مجموعه اى است از خطب و نامه ها و حكم امام زين العابدين به سبك نهج البلاغه، دوبار چاپ شده است.
6- نهج البلاغه الامام الصادق تاليف شيخ عبدالرسول واعظى.
اين بود شمه اى از تلاشهائى كه در اين هزار سال در پيرامون البلاغه انجام گرفته است و از روزگار خود امام تاكنون در مورد كلمات آن حضرت بذل شده است. ما در اين جا از 57 كتاب نام برديم و محققان ديگر حدود 200 كتاب معرفى كرده اند و شايد ده ها كتاب ديگر بوده است كه روزگار آنها را از دسترس پژوهندگان و كتاب شناسان بيرون ساخت است و يا در گوشه و كنارها مدفون ماده كسى هنوز آنها را نشناخته پس از اين به دست علاقه مندان افتد. به اميد آن روز.
ترتيب تاريخى نهج البلاغه
سيد بزرگوار شريف رضى سخنان امام را تنها با توجه به جهات فصاحت و بلاغت آن تنظيم كرده مختار يا گزيده اى از آن را به شكل خطبه و نامه و حكم در تاليف خويش نهج البلاغه جاى داده است. و چون اين سخنان بطور پراكنده در كتابهاى مختلف و يا احيانا در سينه هاى رجال قرار داشته است، طبيعه، از عهده ى تعيين تاريخ دقيق بيان هر كلمه و ايراد هر خطبه يا نوشتن هر نامه برنمى آمده است و تا آن جا كه توانسته است مناسبت و تاريخ هر يك را تعيين كرده است. بر طبق بررسى نگارنده در نهج البلاغه، مناسبت بيان و تاريخ تحقيقى يا تقريبى 95 خطبه از 241 خطبه و كلام و 41 نامه و عهد و وصيت از 79 نامه و 19 كلمه ى قصار و حكمت از 480 حكمت مولفه در نهج البلاغه از طرف سيد تنظيم و تعيين گرديده است. مقدارى ديگر از خطبه ها و نامه ها را هم با بررسى در تاريخها و كتب سير مى توان بطور دقيق يا تقريب تعيين ساخت، اما كلمات قصار و سخنان حكمت آميز را نمى توان در يك دوره ى دقيق و محدود محصور كرد، زيرا يا آن كلمات قسمتى از يك خطبه يا نامه است، يا سينه به سينه منتقل شده توجهى به تاريخ صدور آنها نكرده اند. لذا فقط مقدار معدودى از آنها را مى توان مقيد به تاريخ و مناسبت كرد.
ما در اين جا زندگانى امام را به مراحلى تقسيم مى كنيم و در هر مرحله از زندگيش، تعدادى از اين خطبه ها و نامه ها و كلمات را، كه زمان تحقيقى يا تقريبى آنها مشخص شده است جاى مى دهيم، به اميد روشن شدن مقدار بيشترى از آن سخنان يا همه ى آنها.
در دوران زندگانى رسول خدا
از اين دوره در نهج البلاغه اثرى نيست.
در زمان خلافت ابوبكر
"10 تا 13 ه-" از اين مرحله چند اثر مانده است:
1 -1- ح 292- قال عليه السلام، على قبر رسول الله "ص" ساعه دفنه:
ان الصبر لجميل الا عنك...
2 -2- ط 235- قاله و هو يلى غسل رسول الله "ص" و تجهيزه:
بابى انت و امى يا رسول الله...
3 -3- ط 5- لما قبض رسول الله "ص" و خاطبه العباس و ابوسفيان فى ان يبايعا له بالخلافه "و ذلك بعد ان تمت البيعه لابى بكر فى السقيفه"
ايها الناس، شقوا امواج الفتن بسفن النجاه، ...
4 -4- ط 67- لما انتهت الى اميرالمومنين انباء السقيفه:
فهلا احتججتم عليهم...
5 -5- ط 202- روى عنه انه قال عند دفن فاطمه عليهاالسلام:
السلام عليك يا رسول الله عنى و عن...
در زمان خلافت عمر بن خطاب
"13 تا 23 ه-"
1 -6- ح 270- و روى انه ذكر عند عمر بن الخطاب فى ايامه حلى الكعبه و كثرته ... فهم عمر بذلك و سال عن اميرالمومنين، فقال عليه السلام:
ان هذا القرآن انزل على النبى "ص"...
2 -7- ط 134- و قد شاوره عمربن الخطاب فى الخروج الى غزو الروم.
و قد توكل الله لاهل هذا الدين...
3 -8- ط 146- و قد استشاره عمر بن الخطاب فى الشخوص لقتال الفرس بنفسه.
ان هذا الامر لم يكن نصره و لا خذ لانه بكثره و لا بقله...
4 -9- ر 68- الى سلمان الفارسى رحمه الله قبل ايام خلافته.
اما بعد، فانما مثل الدنيا مثل الحيه:...
در زمان خلافت عثمان بن عفان
"23 تا 35 ه-"
1 -10- "ط- 139" فى وقت الشورى:
لن يسرع احد قبلى الى دعوه حق، ...
2 -11- ط 74- لما عزموا على بيعه عثمان:
لقد علمتم انى احق الناس بها من غيرى، ...
3 -12- ط 130- لابى ذر رحمه الله لما اخرج الى الربذه
يا اباذر، انك غضبت لله، ...
4 -13- ط 135- و قد وقعت مشاجره بينه و بين عثمان فقال المغيره بن الاخنس لعثمان: انا اكفيكه، فقال على عليه السلام للمغيره:
يابن اللعين الابتر و الشجره التى...
5 -14- ط 164- لما اجتمع الناس اليه و شكوا ما نقموه على عثمان و سالوه مخاطبيه لهم، فدخل عليه فقال:
ان الناس و رايى و قد استسفرونى...
6 -15- ط 240- قد جاءه عبدالله بن العباس برساله من عثمان و هو محصور، يساله فيها الخروج الى ماله بينبع...
يابن عباس، ما يريد عثمان الا ان...
