سوال و جواب اول را ابن عبدربه در عقد الفريد "ج 4 ص 206" آورده سوال كننده را سلمان فارسى نقل كرده است.

حكمت 303

و قال عليه السلام: الناس ابناء الدنيا و لا يلام الرجل على حب امه.

ثعالبى در ص 25 كتاب التمثيل و المحاضره مى گويد: به امام على رضى الله تعالى عنه گفته شد: لم حرص الناس على الدنيا؟ قال: ''هم ابناءها.'' "مصادر ص 297"

حكمت 304

و قال عليه السلام: ان المسكين رسول الله، فمن منعه، فقد منع الله، و من اعطاه فقد اعطى الله.

دعائم الاسلام ابوحنيفه النعمان مصرى ج 1 ص 243 "مصادر".

حكمت 307

و قال عليه السلام: ينام الرجل على الثكل و لا ينانم على الحرب

مبرد در كامل "ج 1 ص 49" اين جمله را از قول شخصى از قريش روايت كرده است.

حكمت 310

و قال عليه السلام: لا يصدق ايمان عبد، حتى يكون بما فى يد الله اوثق منه بما فى يده.

اين عبارت ماخوذ از حديث نبوى است و مسعودى در مروج الذهب ضمن داستانى اين عبارت را به امام نسبت مى دهد "ج 4 ص 434".

حكمت 313

و قال عليه السلام: ''و فى القرآن نبا ما قبلكم و خبر ما بعدكم و حكم ما بينكم''.

مسعودى در مروج الذهب "ج 3 ص 96" اين مطلب را از امام به نقل از رسول خدا ، با داستان آن، بيان مى كند.

حكمت 315

و قال عليه السلام لكاتبه عبيدالله بن ابى رافع: الق دواتك و اطل جلفه قلمك و فرج بين السطور و قرمط...

اين حكمت، از منابع پيش از رضى، در كتاب الوزراء و الكتاب ابى عبدالله محمد بن عبدوس الجهشيارى "ص 14" نقل شده است. "مصادر"

حكمت 314

و فى خبر آخر انه عليه السلام قال للاشعث بن قيس معزبا عن ابن له:

ان صبرت صبر الاكارم و الا سلوت سلو البهائم.

ح 414- شيخ ابوتمام حبيب بن اوس الطائى متوفى به سال 228 يا 231 اين كلمه را ضمن قصيده اى در مالك بن طوق آورده به وى تعزيه مى دهد و مى گويد:

"مستدرك و مدارك نهج البلاغه هادى كاشف الغطاء ص 264"

حكمت 432

و قال عليه السلام: ان اولياء الله هم الذين نظروا الى باطن الدنيا اذا نظر الناس الى ظاهرها. و اشتغلوا بآجلها اذا...

اين حكمت در حليه الاولياء ابونعيم اصفهانى "ج 1 ص 10" از قول عيسى عليه السلام نقل شده است.

حكمت 450

و قال عليه السلام: ما مزح امرو مزحه الا مج من عقله مجه.

عيون الاخبار ج 1 ص 319: قال على:

اذا ضحك العالم ضحكه، مج من العلم مجه.

حكمت 453

و قال عليه السلام: ما زال الزبير رجلا منا اهل البيت حتى نشا ابنه المشووم عبد الله.

در تاريخ طبرى ج 6 ص 3185 چنين آمده است: ''قد كنا نعدك من بنى عبدالمطلب حتى بلغ ابنك ابن السوء ففرق بيننا و بينك.''

حكمت 454

و قال عليه السلام: ما لابن آدم و الفخر: اوله نطفه،

و آخره جيفه و لا يرزق نفسه و لا يدفع حتفه.

مبرد در كامل ص 240 ج 1 اين عبارت را نقل كرده سپس مى گويد قال الشاعر:

حكمت 471

و قال عليه السلام: لا خير فى الصمت عن الحكم، كما انه لا خير فى القول بالجهل.

تكرار ح 182 مى باشد- انساب الاشراف ج 2 ص 114.

حكمت 479

و قال عليه السلام: شر الاخوان من تكلف له.

ح 479 ابوحيان توحيدى در كتابهاى: الصداقه والصديق "ص 186" و- البصاير ص 73 الف اين حكمت را نقل كرده است.

"استناد امتياز عليخان عرشى"

غرائب كلام آن حضرت

فصل نذكر فيه شيئا من غريب كلامه المحتاج الى التفسير

کلمه غريب 002

و فى حديثه عليه السلام

هذا الخطيب الشحشح.

يريد الماهر بالخطبه الماضى فيها و كل ماض فى كلام او سير فهو شحشح و الشحشح فى غير هذا الموضع: البخيل المسك.

البيان و التبيين ج 2 ص 203 و طبرى ج 5 ص 194 با روايت السحسح.

کلمه غريب 003

و فى حديثه عليه السلام

ان للخوصه قحما.

يريد بالقحم المهالك، لانها تقحم اصحابها فى المهالك و المتالف فى الاكثر. و من ذلك الجمع بين الغريبين ابوعبيد قاسم بن سلام هروى "مصادر"

کلمه غريب 004

و فى حديثه عليه السلام

اذا بلغ النساء نص الحقاق فالعصبه اولى.

و النص: منتهى الاشياء و مبلغ اقصاها كالنص فى لاسيره، لانه اقصى ما تقدر عليه الدابه. و تقول: نصصت الرجل عن الامر، اذا استقضيت مسالته عنه لتستخرج ما عنده فيه. فنص الحقائق يريد به الادراك، لانه منتهى الصغر و الوقت الذى يخرج منه الصغير الى حد الكبير و هو من افصح الكنايات عن هذا الامر و اغربها. يقول: فاذا بلغ النساء ذلك فالعصبه اولى بالمراه من امها، اذا كانوا محرما، مثل الاخوه و الاعمام و بتزويجها ان ارادوا ذلك. و الحقاق: محافه الام للعصبه فى المراه و هو الجدال و الخصومه و قول كل واحد منهما للاخر: ''انا احق منك بهذا'' يقال منه: حاققته حقاقا، مثل جادلته جدلا. و قد قيل: ان ''نص الحقاق'' بلوغ العقل و هو الادراك، لانه عليه السلام انما اراد منتهى الامر الذى تجب فيه الحقوق و الاحكام و من رواه نص الحقائق'' فانما اراد جمع حقيقه.

هذا معنى ما ذكره ابوعبيد القاسم بن سلام و الذى عندى ان المراد بنص الحقاق ما هنا بلوغ المراه الى الحد الذى يجوز فيه تزويجها و تصرفها فى حقوقها، تشبيها بالحقاق من الابل و هى جمع حقه و حق و هو الذى استكمل ثلاث سنين و دخل فى الرابعه و عند ذلك يبلغ الى الحد الذى يتمكن فيه من ركوب ظهره و نصه فى السير و الحقائق ايضا: جمع حقه. فالروايتان جمعيا ترجعان الى معنى واحد و هذا اشبه بطريقه العرب من المعنى المذكور اولا

غريب الحديث ابوعبيد ورق 181.

کلمه غريب 005

و فى حديثه عليه السلام

ان الايمان يبدو لمظه فى القلب، كلما ازداد الايمان ازدادت اللمظه.

و اللمظه مثل النكته او نحوها من البياض. و منه قيل: فرس المظ، اذا كان بجحفظته شى ء من البياض.

الجمع بين الغريبين هروى.

کلمه غريب 006

و فى حديثه عليه السلام

ان الرجل اذا كان له الدين الظنون، يجب عليه ان يزكيه، لما مضى، اذا قبضه.

فالضنون: الذى لا يلعم صاحبه ايقبضه من الذى هو عليه ام لا، فكانه الذى يظن به، فمره يرجوه و مره لا يرجوه. و هذا من افصح الكلام و كذلك كل امر تطبه و لا تدرى على اى شى ء انت منه فهو ظنون و على ذلك قول الاعشى:

و الجد: ''البر العاديه فى الصحراء و الظنون: التى لا يعلم هل فيها ماء ام لا.

ابوعبيد قاسم بن سلام در غريب الحديث ج 2 ورق 183.

کلمه غريب 007

و فى حديثه عليه السلام

انه شيع جيشا بغزيه فقال: اعذبوا عن النساء ما استطعتم.

و معناه: اصدفوا عن ذكر النساء و شغل القلب بهن و امتنعوا من المقاربه لهن، لان ذلك يفت فى عضد الحميه و يقدح فى معاقد العزيمه و يكسر عن العدو و يلفت عن الابعاد فى الغزو و كل من امتنع من شى ء فقد عذب عنه. و العاذب و الذوب: الممتنع من الاكل و الشرب.

ابوعبيد در غريب الحديث ج 2 ورق 183.

کلمه غريب 008

و فى حديثه عليه السلام

كالياسر الفالج ينتظر اول فوزه من قداحه.

الياسرون هم الذين يتضاربون بالقداح على الجزور و الفالج: القاهر و الغالب، يقال: فلج عليهم و فلجهم و قال الراجز:

لما رايت فالجا قد فلجا

اين حكمت عبارتى از خطبه ى 23 نهج البلاغه: ''اما بعد، فان الامر تنزل من السماء...'' مى باشد و ابوعبيد همين جمله را در غريب الحديث خود "ج 2 ورق 183" آورده است.

کلمه غريب 009

و فى حديثه عليه السلام

نا اذا احمر الباس اتقينا برسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، فلم يكن احد منا اقرب الى العدو منه.

و معنى ذلك انه اذا عظم الخوف من العدو و اشتد عضاض الحرب، فزع المسلمون الى قتال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بنفسه، فينزل الله عليهم النصره به و يامنون مما كانوا يخافونه بمكانه.

غريب الحديث ورق 185- "آن چه از غريب الحديث و الجمع بين الغريبين نقل شد از مصادر نهج البلاغه تاليف عبد الزهراء حسنى اخذ گرديده است."

چند حكمت ديگر

پس از به پايان رسيدن كار، چند حكمت زير در منابع اهل سنت پيش از سيد شريف رضى يافت شدند كه ذيلا به نظر مى رسند:

ح 191- ''انما المرء فى الدنيا غرض تنتضل فيه المنايا...'' اين جملات قسمتى از خطبه ى 145: ''ايها الناس، انما انتم فى هذه الدنيا غرض تنتصل فيه المنايا...'' مى باشد. حكمت بالا را ابوعلى قالى در ج 2 امالى ص 53 نقل كرده است.''

ح 226- ''الطامع فى وثاق الذل'' المائه كلمه ى جاحظ.

ح 257- ''و قال عليه السلام لكميل بن زياد النخعى: يا كميل، مر اهلك يروحوا...'' طبرى اين قسمت را در المستطرف 14:1 نقل كرده است.

ح 286- ''ما قال الناس لشى ء ''طوبى له'' الا و قد خبا له الدهر يوم سوء.'' المستطرف 66:2.

ح 318- ''و قيل له: باى شى ء غلبت الاقرآن؟ فقال عليه السلام: ما لقيت رجلا الا اعاننى على نفسه'' البصائر و الذخائر ابوحيان توحيدى ص 111.

غريب كلام 1- ''فاذا كان ذلك ضرب يعسوب الدين بذنبه، فيجتمعون اليه كما يجتنمع قزع الخريف.''

اين كلام را نيز ابوعبيد، مانند هشت كلمه ى غريب ديگر، در كتاب غريب الحديث خود ورق 175 آورده است.

قابل تذكر است كه نسخه ى خطى كتاب غريب الحديث را آقاى عبدالزهراء حسينى در مكه- يكى از كتابخانه هايش- ديده از روى آن ياد داشتهائى برداشته است.

مدارك خطبه ها و نامه ها و حكمت ها از منابع معتبر شيعى

اساس كار ما در اين رساله نشان دادن مدارك و اسناد كلمات امام از منابع و مآخذ عامه، قبل از تاليف نهج البلاغه مى باشد. ليكن مدارك و اسناد ديگرى هم:

الف: از منابع خاصه پيش از رضى.

ب: از منابع عامه بعد از روزگار سيد رضى.

ج: از منابع عامه و خاصه پس از تاليف نهج البلاغه ولى مستقل از آن.

د: بطور غير مستقيم بوسيله ى شارحان و نويسندگان ذكر شده است، ولى منبع اصلى آنها در دست نمى باشد، نيز در دست است كه اگر چه بطور كامل مورد قبول همگان و مخصوصا تشكيك كنندگان نيست ولى مى توان آن منابع و مصادر را ذكر كرد.

چون شيوه ى عمل در اين رساله اجمال است، منابع نوع ''الف'' را در اين جا بطور كامل مى آوريم و ديگر مآخذ و مصادر را به اشاره و اگر كلمه اى چند منبع دارد مهمترين منبع را مى نويسيم.

تذكر اين نكته نيز لازم است كه برخى از منابع تنها جمله اى يا چند جمله از خطبه يا نامه اى را در بر دارند.

نكته ى ديگر اين كه برخى از منابع بعد از سيد رضى كه مستقلا خود به گرد آورى كلمات امام پرداخته اند، از آن جهت به عنوان منبع كلمات امام- نه منبع نهج البلاغه- انتخاب شده اند كه با آن چه در نهج البلاغه از آن كلمات نقل شده يا تفاوت دارند يا كمى و بيشهائى و اين امر نشان مى دهد كه منبع خود آنها با منابع سيد تفاوت دارند.

در صفحات بعد خطبه ها و نامه ها و حكمى كه در منابع معتبر اهل تشيع ديده شده است، ذكر مى گردد:

خطبه ها

خطبه 001

الحمد لله الذى لا يبلغ مدحته القائلون...

تحف العقول اليف ابن شعبه ى حرانى ص 67 مقدارى از اين خطبه را نقل كرده است اصول كافى تاليف كلينى ج 1 ص 140 فقراتى از اين نامه را در نامه ى موسى بن جعفر به فتح بن عبدالله مولى بنى هاشم نقل كرده است.

خطبه 003

شقشقيه: اما و الله لقد تقصمها فلان "ابن ابى قحافه"...

در بخش حاضر، قسمت اصلى، از اين خطبه سخن رفت، ليكن چون از منابع اهل سنت منبعى براى آن در دست نيست، آن را در اين قسمت نيز مى آوريم. علل الشرايع: 86 و معانى الاخبار 132:1 هر دو از تاليفات شيخ صدوق ارشاد شيخ مفيد:166.

خطبه 008

يزعم انه بايع بيده...

شيخ مفيد در كتاب الجمل خود ص 175 از قول واقدى در كتاب جمل او نقل مى كند كه اين سخن را حسن بن على به امر پدرش در جواب عبدالله بن زبير گفته است.

خطبه 009

و قد ارعدوا و ابرقوا...

منبع بالا ص 177.

خطبه 020

فانكم لو قد عايتنم...

اصول كافى 405:1.

خطبه 033

ان الله بعث محمدا صلى الله عليه و آله...

اين خطبه تكرار خطبه ى 104 مى باشد با اختلاف در روايت: ''اما بعد، فان الله سبحانه بعث محمدا، صلى الله عليه و آله،...''

و آن را شيخ محفيد در الارشاد ص 145 نقل كرده مى گويد امام در ربذه آن را